ریشه بافت گلیم را در آسیای مرکزی، شرق اروپا، خاورمیانه و آفریقا را در میان عشایر می‌توان پیدا کرد. در حقیقت هرجا که دامپروری در جریان بوده، گلیم‌بافی هم شکل گرفته؛ چرا که تاریخچه این هنر با سبک زندگی دامپروران پیوندی عمیق دارد. از همین‌رو هرجایی مانند برخی مناطق ایران که تمرکزی از پرورش‌دهندگان دام وجود داشته باشد، می‌توانید مکتبی از بافت گلیم ایرانی را هم پیدا کنید.
بسیاری معتقدند از آن‌جایی که بافت گلیم آسان‌تر از فرش بوده، احتمالاً ابتدا انسان دوران باستان گلیم می‌بافته و بعدها به فکر بافت فرش افتاده است. قدیمی‌ترین گلیم جهان در مصر باستان پیدا شده و در مجموع مورخان معتقدند از ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح مردم دنیا، توانایی بافت گلیم را داشته‌اند. تقریبا همان زمانی که انسان‌ها فهمیدند چگونه پشم بز و گوسفند را بتابانند و آن را به نخ تبدیل کنند.
پیش‌تر در تاریخچه فرش دستباف ایران هم گفتیم که فرش در این سرزمین وام‌دار عشایری بود که فلات ایران را درمی‌نوردیدند. از این رو گلیم‌بافی در ایران هم تاریخی قدیمی و کهن دارد و انواع بافت گلیم را در ایران می‌توانید ببینید.
تفاوت‌های گلیم و فرش
بسیاری از خریداران این سوال را از فروشنده‌ها می‌پرسند که فرش با گلیم چه تفاوتی دارد؟ کنار هم قرار دادن یک فرش دستباف و یک گلیم دستباف، به خوبی تفاوت‌های آنها را آشکار می‌کند و شاید هر توضیحی نتواند به خوبی این تجربه دیداری، مسئله را برای شما مشخص کند. اما به هر روی در مقام توضیح کمی تخصصی‌تر اینجا چند مورد از تفاوت‌های فرش و گلیم را بیان می‌کنیم.
- مهمترین چیزی که فرش را از گلیم متفاوت می‌کند، مسئله پرز است. فرش‌های دستباف پرز دارند و گلیم‌ها ندارند. پرز همان چیزی است که به فرش بُعد می‌دهد. در واقع اگر یک گلیم و فرش را کنار هم قرار دهید، می‌بینید که فرش بعد دارد و گره‌های بافته شده رو تار و پود به کمک پرز به فرش بعد می‌دهند؛ اما در گلیم چنین نیست و شما گره بافته شده روی تار و پود را می‌بینید.
- موضوع بعدی سختی کار بافت و زمانی است که برای بافت یک فرش و یک گلیم صرف می‌شود. گلیم‌ها خیلی راحت‌تر از فرش بافته می‌شوند و خیلی زودتر هم به پایان می‌رسند. از این‌رو شاید بافت گلیم به‌صرفه‌تر به‌حساب بیاید؛
- تفاوت مهم دیگر این است که قیمت فرش تفاوت فاحشی با گلیم دارد و به مراتب گران‌تر است، مخصوصا فرش دستباف.
- گلیم‌ها روی دارهای افقی بافته می‌شوند و فرش‌ها عموماً روی دارهای ایستاده و این هم هم یک تفاوت دیگر این فرش و گلیم با یکدیگر است.
- همچنین مسئله بعدی که تفاوت زیادی بین فرش و گلیم ایجاد می‌کند، ابعاد این دو محصول است. گلیم‌ها اغلب چندان بزرگ نیستند و بر خلاف فرش، می‌توانند نقش اول خانه‌ها را برای دیزاین بازی کنند و معمولا در حاشیه‌ها انداخته می‌شوند.
- ابعاد کوچک و متفاوت گلیم موجب می‌شود، اغلب از آنها برای پوشاندن کف اتاق‌های کوچک، راهروها و گوشه و کناره‌های خانه‌های استفاده شود.
انواع بافت گلیم ایرانی
چند دسته‌بندی کلی برای شناخت انواع بافت گلیم ایرانی وجود دارد. گلیم‌ها را بر اساس نوع بافت به سه دسته زیر تقسیم می‌کنند:
- گلیم ساده‌باف
- گلیم برجسته
- گلیم ورنی
محل‌های بافت انواع گلیم ایرانی
همچنین گلیم‌ها هم مانند فرش‌ها، بر اساس محل جغرافیایی بافتشان هم قابل دسته‌بندی هستند:
- گلیم هرسین
- گلیم بلوچی
- گلیم مازندران
- گلیم شاهسون
- گلیم قشقایی
- گلیم سنه
- گلیم افشار
- گلیم لری
- گلیم خمسه
- گلیم زرند
- گلیم ترکمن
- گلیم عنبران
فرمت بافت گلیم ایرانی
همچنین گلیم ها می‌توانند بر اساس فرمت بافتشان هم خیلی جزئی‌تر هم دسته‌بندی شوند.
- گلیم با بافت تار رو
- گلیم با بافت پود رو
- گلیم اریب‌باف
گلیم ایرانی دستباف پود رو
گلیم‌های پود رو هم چهار دسته‌بندی جزئی‌تر دارند:
- گلیم ساده
- گلیم سوماک
- گلیم پود آویز
- گلیم برجسته
گلیم ایرانی دستباف اریب‌باف
گلیم‌های اریب‌باف هم به دو دسته تقسیم می‌شوند:
- چرخ باف
- موج باف
تاریخچه گلیم ایرانی دستباف
همانطور که گفتیم تاریخچه گلیم با تاریخ زندگی عشایری و بیابان و صحرا گردی پیوندی عمیق دارد. این کالای زیبا به عنوان زیرانداز چادرها، دارایی قابل فروش و ذخیره‌ای ارزشمند، وسیله‌ای برای حمل کالا روی حیوانات در معنی خورجین و امثال آن و همچنین به جای در و پنجره چادرها و به عنوان وسیله‌ای برای حفاظت چادر و چادرنشین‌ها از سرما استفاده می شد.
رونق گلیم‌بافی چنان در طول تاریخ زیاد شده بود که در قرن ۱۷ و ۱۸ در فلات مرکزی ایران به عنوان جزئی جدانشدنی از جهیزیه دخترها به‌حساب می‌آمد و شهرهای فراهانی به عنوان مرکز تجارت گلیم شناخته می‌شدند و تاثیر فراوانی روی تجارت و اقتصاد شهرها داشت.
در این زمانه هر روستایی که کارگاه تولید گلیم داشت به این معنی بود که یک ایل بزرگ یا قومی از عشایر در آن ساکن شده‌اند و زندگی یکجانشینی در پیش گرفته‌اند. همین جریان یکجانشینی و روی آوردن به زندگی شهری موجب تغییراتی در ساختار گلیم‌ها هم شد.
بعدها اقبال عمومی به گلیم‌ها و راه یافتن آنها به بازارهای جهانی هم موجب ایجاد موج تغییراتی، در بافت گلیم‌ها و طرح و نقشه‌های آنها شد. به گونه‌ای که گلیم‌های سنتی را تنها می‌شد در نواحی سنتی‌تر و دور از مدرنیته دید.
افغانستان که یک از بسته‌ترین کشورهای منطقه است؛ به مدد همین عدم ارتباط و زندگی سنتی یکی از آخرین مناطقی است که هنوز می‌توان در آن سنت‌های قدیمی بافت گلیم را یافت. در ایران معاصر هم تاسیس مدرسه صنایع مستظرفه، موجب تحولی در گلیم‌بافی شد.
در این مدرسه کارگاه‌هایی برای بافت گلیم هم تدارک دیده شده بود و اساتید مجربی از اطراف ایران برای آموزش هنرجویان گرد هم آمدند. استاد عیسی بهادری یکی از مهمترین شاگردان پرورش یافته در این مدرسه است که چهره‌ای مهم و تاثیرگذار در تاریخ معاصر بافندگی به ویژه گلیم ایران است.
مهمترین شهرهای بافنده گلیم
به‌طور کلی همه شهرهایی که در مسیر حرکت ایلات و عشایر ایرانی بودند حالا مرکزی برای تولید گلیم هم هستند. امروزه در بسیاری از شهرهای ایران می‌توانید کارگاه‌های بافت گلیم را پیدا کنید؛ ولی شاید مهمترین شهرهای بافنده گلیم این‌ها باشند:
- زنجان
- مازندران
- شیراز
- ساری
- سنندج
- سیرجان
- هرسین
- زابل
گلیم زنجان
مثلاً در نواحی شمال‌غربی و غربی ایران به وفور می‌توانید گلیم شاهسون پیدا کنید. زنجان یکی از این مراکز است و در آن گلیم‌های زیبای شاهسون که بافته دست بازماندگان ایل بزرگ شاهسون است را به خوبی می‌توانید پیدا کنید.
از گلیم‌های بافته شده در این منطقه به‌عنوان پوشش روی اسب هم استفاده می‌کنند و در میان سوارکاران بومی منطقه بسیار رایج است که گلیم برای انداختن روی اسب‌شان بخرند.
پنج قبیله در جنوب ایران زندگی می‌کردند با نام‌های اینانلو، بهارلو، شیباری، جباره و مسیری که به این خمسه معروف بودند. باشندگان این ایل یکی از معروف‌ترین گلیم‌های ایران را می‌بافند که به گلیم خمسه معروف است و حالا می‌توان آن را در شیراز یافت. این گلیم هم در دسته گلیم‌های سوماک قرار می‌گیرد.
در بافت این گلیم از رنگ‌های تیره و طرح‌های لوزی که برگرفته از اجرام فلکی است، استفاده می‌شود. البته که اکنون و با تغییر ذائقه‌ها ممکن است شما در میان گلیم‌های خمسه، گلیم‌هایی با زمینه روشن هم پیدا کنید.
گلیم مازندران
گلیم‌بافی و جاجیم‌بافی در مازندران نیز از دیرباز رونقی فراوانی داشت. کرچال دستگاه و کارگاهی بود که زنان روستایی در آن گلیم و جاجیم می‌بافتند و حالا هم نمونه‌های فراوانی از آن در مناطقی چون آلاشت، لفور و یا هزار جریب دیده می‌شود.
در مازندران به دلیل رطوبت فراوان، مرسوم بود که کف خانه را با نمد می‌پوشاندند و بعد روی نمد را با گلیم فرش می‌کردند. همچنین در خانه‌های جنگلی و چوبی از گلیم برای پوشاندن دیوار و حفظ خانه از سرمای بیرون هم استفاده می‌کردند. اکنون در آلاشت سوادکوه گلیم‌های فراوانی بافته می‌شود. همچنین در نواحی سنتی‌تر مازندران مانند بلده، همچنان بافت گلیم ایرانی رواج دارد. بازار بزرگ فروش آنها همچنان شهرهای بزرگی چون ساری هستند.
گلیم سنندج
سنندج هم یکی از مهمترین مراکز بافندگی فرش و گلیم ایرانی است. چنان که فرش‌های سنه و حتی بعضاً گره سنه در زمانی بسیار معروف بوده است. سیاست‌های برخی شاهان ایرانی مبنی بر کوچ کردها و سکونت اجباری آنها در شمال و شرق ایران هم موجب شد تا آنها با خود فرهنگ بافندگی را به شهرهای مختلف ببرند.
نتیجه این کوچ را در شمال خراسان و مناطق غربی مازندران به خوبی می‌توان دید. اما خود سنندج همچنان یکی از قطب‌های بافت گلیم در ایران است. گلیم‌های سوماک سنندج با طرح لوزی‌های متداخل بافته می‌شود و بسیار چشم‌نواز هستند.
گلیم سیرجان
سیرجانی‌ها خودشان را پایتخت گلیم جهان می‌دانند. این ادعا چندان هم بی‌دلیل نیست. آنها نوعی از گلیم را می‌بافند که بی‌نظیر است. گلیم «شیریکی پیچ» که سبک خاصی از بافت گلیم است. هر چیز بافتنی حاصل درهم‌آمیختگی تار با پود است. انواع فرش‌ها و زیراندازها با کمک پود شکل می‌گیرند و تصویر نهایی محصول حاصل کار پود است. خرید صنایع دستی
گلیم هرسین
هرسینی‌ها نوعی گلیم ذهنی‌باف دارند که کم از فرش تبریز ندارد. گلیم هرسین از پشم بز که با رنگ‌های سفید و سورمه‌ای‌اش شهرتی جهانی دارد و ثبت جهانی هم شده است.
بلوچ‌های ایران هم تکنیک خاصی برای بافت گلیم ایرانی دارند. آنها حاشیه گلیم‌های را از موی بز می‌بافند و معتقدند موی بز موجب می‌شود عقرب روی گلیم نیایید. این مسئله برای مردمی که در کپر و فضای باز زندگی می‌کردند، نکته بسیار مهمی است.
گلیم زرند
گلیم زرند دارای بافت چاک‌دار کوچک است. بیشتر کار عناصر ترک‌زبان شاهسون است که تعداد زیادی از آنها در این منطقه مقیم شده‌اند. گلیم‌های زرند، دراز، باریک و با دوامند. طرح‌های قراردادی با گل و گیاهی با مو خزنده و گاهی به‌صورت طرح لوزی مشبک یا دو تا سه ترنج در هم هستند.
گلیم ترکمنی
گلیم ترکمنی سبک و محکم است. در این گلیم‌ها رنگ مهمترین عامل است و رنگ قرمز با سایه روشن‌های مختلف نقش ویژه ای دارد، رنگ‌های دیگر نارنجی، آبی، سبز و گاهی زرد است. این رنگ‌های متضاد هماهنگی زیبایی به‌وجود می‌آورند.
گلیم مسند عنبران
این نوع گلیم در عنبران، اردبیل بافته می‌شود و می‌توان گفت نقش‌های این گلیم از شیریکی پیچ اقتباس شده‌است و معمولاً ترنجی در وسط آن کمتر دیده می‌شود و گل متن که کشمیری نام دارد سراسر آن را با تکرار پر نموده‌است و گل‌های دیگری که در این گلیم عنبران به‌کارمی‌رود عبارتند از: خارا، گل شاه عباسی، گل گرمایی، جفت گل و یک حاشیه در این گلیم وجود دارد که حاشیه چرخی و دیگری حاشیه وکیلی نام گرفته‌اند.
کاربردهای انواع گلیم ایرانی
گلیم‌ها با توجه با قیمت و همچنین ابعادشان گزینه مناسبی برای پوشاندن کف آشپزخانه‌ها و اتاق کودک هستند. استفاده از انواع ماشینی آنها هم دست هر دیزاینری را برای طراحی یک فضای سنتی یا مدرن باز می‌گذارد. به‌هر حال شما با قیمت کم می‌توانید محصولات متنوعی را در خانه‌تان قرار دهید.
همچنین ابعاد متنوع آنها هم برای طراحی فضای داخلی بسیار مناسب است. گلیم‌فرش‌ها از ۲ تا ۱۲ متر در بازار موجود هستند؛ اما گلیم‌های دستباف عمدتاً ابعاد کوچکتری دارند.
مزایا و معایب خرید گلیم ایرانی
- مهمترین ایرادی که گلیم‌های برای پوشاندن کف خانه‌ها دارند، مسئله سرامیک است. این زیرانداز برای چادرهای ایلی و عشایری طراحی شده بود؛ ولی روی یک سطح صاف و صیقلی چون سرامیک و پارکت‌های امروزی، بسیار مستعد سر خوردن است. برای همین اگر برای خانه‌تان گلیم می‌خرید باید فکری هم برای ایجاد اصطکاک میان آن و کف خانه بکنید.
- مسئله بعدی شناخت گلیم دستباف از گلیم ماشینی است. این روزها گلیم‌های ماشینی هم تولید می‌شوند و باید بدانید که چگونه این دو را از هم تشخیص دهید. اما در مقابل گلیم‌ها به دلیل قیمت ارزان‌شان بسیار مورد استقبال هستند.
- این زیراندازها همیشه جواب‌های قابل قبولی برای پوشاندن نقاط عجیب و غریب خانه‌ها هستند. زیرا برای استفاده حداکثری از زمین خانه‌های طرح های نامتوازن در آنها اجرا می‌شود.
برای همین معمولا در خانه‌هایی با گوشه‌های متعددی مواجه هستید که نمی‌توان آن را با قالی و قالیچه پوشاند؛ برای همین گلیم‌ها با توجه به تنوع ابعادی‌شان بهترین گزینه برای این مسئله هستند.
گلیم فرش ماشینی
با توسعه کارگاه‌های فرش ماشینی، تنوع فراوانی هم در تولید محصولات دیگر نظیر گلیم هم پدید آمد. حالا گلیم فرش به‌عنوان یک گلیم ماشینی محصولی محبوب در میان خانواده‌های ایرانی است. این گلیم فرش‌ها تنوع طرح و نقش بیشتری دارند و با توجه به قیمت‌شان یک گزینه به‌صرفه به‌شمار می‌روند.
اگر به دیزاین مدرن خانه یا محل کارتان علاقه دارید، می‌توانید سراغ گلیم فرش‌ها بروید؛ چرا که آنها با توجه به طرح و نقشه‌های متنوع‌شان در دسته فرش‌های مدرن جای می‌گیرند. علاوه بر آن تراکم بافت آنها که اغلب ۴۰۰ شانه هستند، کیفیت بهتری از یک گلیم را به شما می‌دهند و در شست‌وشو و همچنین در برابر آلودگی‌ها مقاوم‌تر هستند. این گلیم فرش‌ها وزن سبکی هم دارند و جابه‌جایی آنها راحت‌تر است.
- ۰ ۰
- ۰ نظر